Een Monument van Trots: De Herinterpretatie van de Roze Driehoek op de Westermarkt

Sinds 1987 heeft het Homomonument een vaste plek op de Westermarkt in Amsterdam. Het bestaat uit drie roze granieten driehoeken die samen één grote driehoek vormen. De roze driehoek is sinds lange tijd een belangrijk en herkenbaar symbool binnen de queer gemeenschap. Het symbool dat origineel was ontworpen als een teken van afstoting en segregatie, is in de loop der jaren volledig getransformeerd tot een symbool van trots en verzet—een geuzenembleem dat staat voor zichtbaarheid, verbondenheid en emancipatie.^[1]

Symbool als stigma
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden verschillende bevolkingsgroepen door de nazi’s gesegregeerd en gedwongen herkenbare symbolen op hun kleding te dragen. Het bekendste voorbeeld hiervan is de gele Jüden-ster, een appropriatie van de Davidster, die gebruikt werd om joden te markeren. Minder bekend zijn andere symbolen, zoals de roze driehoek, die werd gebruikt om homoseksuelen te identificeren. ^[2] Na de Tweede Wereldoorlog ondervonden homoseksuele Holocaust slachtoffers structurele uitsluiting. Zij werden niet erkend in het Verdrag van Neurenberg en bleven daardoor tot ver in de jaren tachtig buiten beeld in de herdenkingen van de Holocaust, zelfs tijdens de nationale herdenking op de Dam.^[3] Ook dit jaar werden de homoseksuele en andere queer slachtoffers opnieuw niet genoemd als slachtoffers. Hierdoor bleef de roze driehoek lange tijd verbonden met vervolging en het stigma van uitsluiting. (figuur 1)

De start van het doorbreken van dit stigma begon in de jaren ‘70. Samen met de tweede feministische golf ontstonden er ook meer bewegingen die opkwamen voor de rechten van de queer gemeenschap.^[4] Openlijk homoseksueel zijn werd steeds meer genormaliseerd, hoewel nog niet volledig geaccepteerd.

De vereniging die het symbool als eerst hergebruikte, was de HAW (Homosexuelle Aktion West-Berlin). Vanaf de jaren ’70 werd er steeds meer druk uitgeoefend op de Duitse regering om het naziverleden onder ogen te zien—iets wat kort na de oorlog grotendeels werd genegeerd. De HAW koos bewust voor de roze driehoek als confrontatie: enerzijds om te benadrukken dat queer personen nog altijd niet erkend werden als slachtoffers van de Holocaust, en anderzijds om het symbool van onderdrukking te ‘herclaimen’ als een teken van activisme en trots.^[5] (figuur 2)

Omdraaien van een symbool
Het symbool werd hiermee omgezet tot een ‘geuzensymbool’, waarbij de originele betekenis van het symbool werd volledig omgedraaid om er een teken van representatie van te kunnen maken.^[6]

Een symbool dat recentelijk een vergelijkbare betekenisverandering onderging is de slang. De slang kent een lange geschiedenis als beladen symbool. In de christelijke traditie wordt de slang vooral geassocieerd met verleiding en gevaar, bekend uit het verhaal van Eva en de slang in het paradijs. Deze negatieve connotatie maakte de slang tot een figuur van zonde, manipulatie en ondergang. Toch heeft de slang in verschillende contexten een positieve herwaardering ondergaan. Binnen feministisch en queer discours is het dier heroverd als krachtig symbool van transformatie, autonomie en verzet.^[7] De slang werpt zijn huid af, een beeld voor persoonlijke en maatschappelijke verandering, zelfbeschikking en het afwerpen van opgelegde normen. Ook in politieke contexten kreeg de slang een andere lading: op de Amerikaanse Gadsden-vlag ("Don't Tread On Me") fungeert de opgerolde ratelslang als symbool van verzet tegen onderdrukking.^[8] Hoewel dit symbool oorspronkelijk wortels had in het libertarisme, werd het later ook overgenomen door linkse activisten als geuzensymbool voor autonomie en protest. Net als de roze driehoek toont de slang hoe symbolen niet statisch zijn, maar door nieuwe betekenissen en toe-eigening kunnen transformeren van een teken van onderdrukking tot een krachtig teken van verzet en zelfbeschikking.

Silence=Death
Vanaf de jaren ’70 werd de roze driehoek steeds vaker en actiever gebruikt als teken binnen de queer gemeenschap, of dit nu was voor representatie, erkenning of activisme. (figuur 3) In 1987 is het symbool in wellicht één van de bekendste voorbeelden gebruikt, namelijk in de Silence=Death campagne van ACT UP. Deze campagne had als doel om het Amerikaanse volk, maar vooral de Amerikaanse queers, bewust te maken over de ziekte aids.^[9]

Door die ziekte was er een nieuwe periode aangebroken waarin de queer gemeenschap werd uitgesloten, en er tienduizenden slachtoffers vielen binnen deze groep. ACT UP wilde in geen enkele manier de aids pandemie vergelijken met de Holocaust, maar wilde met de roze driehoek de nadruk leggen op de urgentie en de ernst van de huidige staat binnen de queer gemeenschap.^[10] (figuur 4)

De Silence=Death campagne groeide snel uit tot een van de grootste, belangrijkste en bekendste activistische uitingen binnen de queer geschiedenis.^[11] De campagne was een groot succes en de roze driehoek werd bij elk protest gebruikt in buttons, shirts en spandoeken.

Het teken was op dit moment volledig teruggeëist door de queer gemeenschap, de connotaties rondom de roze driehoek waren volledig veranderd en de queer gemeenschap accepteerde het symbool als een herkenbaar teken voor hun eigen representatie.

Homomonument
Sinds 1987 staat er een monument op de Westermarkt in Amsterdam om homoseksuele, maar ook andere queer slachtoffers uit de Holocaust en hierna te herdenken. Het oprichten van het monument kwam vanuit Stichting Homomonument die in 1979 al opgericht werd, een stichting die naar aanleiding van een verzoek vanuit de gemeente Amsterdam voor de bouw van een gelijknamig monument zouden gaan zorgen.^[12] Vanuit de stichting werd een ontwerpwedstrijd uitgeschreven voor kunstenaars en ontwerpers voor het nieuwe Homomonument. Het oprichtingsbestuur koos drie ontwerpen uit en daarvan werd door een vakjury uiteindelijk het ontwerp van Karin Daan gekozen, het monument dat wij vandaag de dag nog zien op de Westermarkt. (figuur 5)

Het ontstaan van dit monument was groot nieuws binnen de queer gemeenschap, wereldwijd kwam er steun voor het monument, het ontwerp en de betekenis erachter.^[13] De belangstelling is te verklaren doordat dit monument het eerste monument was voor de herdenking van queer slachtoffers in de Holocaust, maar ook het eerste monument voor queer mensen in het algemeen. Queer gemeenschappen vanuit bijvoorbeeld Frankrijk, Amerika en Zweden toonden hun interesse in het monument, veel van de belangstellenden doneerden ook aan de stichting, om het homomonument te kunnen realiseren.^[14] De gemeente toonde duidelijk ook interesse, maar gaf aan enkel vijfentwintig procent van het gehele bedrag te kunnen investeren wanneer het resterende bedrag al opgehaald was.^[15] De belangstelling vanuit de bedrijven, politieke partijen en organisaties binnen Nederland was echter minder groot. Zo gaf onder andere Heineken aan dat de financiering van het Homomonument niet onder hun prioriteiten viel.^[16] (figuur 6)

Dat juist het ontwerp van Karin Daan – als enige met roze driehoeken – werd gekozen, had meerdere redenen. Zo werd door de jury benadrukt dat het ontwerp “getuigde van een indrukwekkende eenvoud en overtuigingskracht”, op een subtiele wijze weerspiegelde dit ontwerp zowel de kracht als de weerbaarheid van de gemeenschap.^[17] Het monument mocht namelijk geen zieligheid op een sokkel worden. Hierdoor stoot het zich af van het traditionele beeld van oorlogsmonumenten, die vaak draaien om leed en verlies.^[18] Door de roze driehoeken als centraal ontwerp te gebruiken, legde Daan de nadruk op de herinterpretatie van een symbool van vervolging, en transformeerde het in een krachtig teken van verzet en zelfbewustzijn. De keuze voor eenvoud en kracht in Daan’s ontwerp sprak de jury aan, omdat het precies de boodschap van de queer gemeenschap overbracht: niet louter herinneren aan het verleden, maar ook vooruitkijken naar een toekomst van acceptatie en trots. Het monument moest dus niet alleen een eerbetoon zijn aan slachtoffers, maar ook een statement van empowerment voor de queer gemeenschap die het homomonument in de toekomst nog zou bezoeken. Deze boodschap werd vrijwel volledig gedragen door de roze driehoek die verwerkt is in het monument. Maar wanneer door de rapporten en notulen van de jury van het homomonument heen wordt gelezen blijkt er nog een reden waarom voor het ontwerp van Daan is gekozen: het werk zit erg goed verwerkt in de straat, de kade en het plein, waardoor het erg bestand is tegen vandalisme. Dit viel onder een van de criteria voor het monument: ‘een homo-monument wekt, al gezien zijn aard, agressie op’.^[19] Want ook al was het monument in Amsterdam zo vooruitstrevend, waren er nog genoeg mensen die hiertegen waren.^[20]

Uiteindelijk kwamen er meer monumenten voor de queer slachtoffers in de Holocaust, zo werd in 2001 in Sydney het Gay and Lesbian Holocaust Memorial geopend en in 2003 het Pink Triangle Park in San Francisco, die tevens beide de roze driehoek in hun ontwerp hebben opgenomen. Het teken staat, door actief gebruik en herhaling, niet alleen voor de herdenking van de queer slachtoffers in de Holocaust, maar tevens voor opstand, protest en trots.^[21] Het Homomonument in Amsterdam is, in vergelijking met andere monumenten, op meerdere manieren bijzonder. Het werd meer dan tien jaar vóór enig ander monument voor de queer gemeenschap gerealiseerd, was het eerste dat de roze driehoek als symbool gebruikte, en behoort tot de meest gewaardeerde in zijn soort—door zowel bezoekers als de stad zelf.^[22] Het Pink Triangle Park in San Francisco, die er tegenwoordig erg slecht onderhouden en vergeten bij ligt,^[23] lijkt hier een tegenhanger van, de buurtbewoners weten niet waar het park symbool voor staat en de stad schenkt weinig aandacht aan het onderhoudt van het park. Sinds de opening van het Homomonument wordt het actief gebruikt voor bijvoorbeeld feesten en herdenkingen tijdens pride, 4 en 5 mei en koningsdag.^[24] Het is niet enkel een monument, maar ook een plek van samenkomst voor de queer gemeenschap.

Oorspronkelijk gebruikt door de nazi's om homoseksuelen te markeren voor vervolging, is de roze driehoek door de LGBTQ+-gemeenschap opnieuw geclaimd, waarbij het een diepgaande verandering in betekenis heeft ondergaan.  Het Homomonument in Amsterdam is een blijvend testament van deze verschuiving, waarin de roze driehoek een prominente rol speelt in de herdenking van queer slachtoffers van de Holocaust. Dit monument, dat sinds 1987 op de Westermarkt staat, symboliseert zowel het verleden van onderdrukking als de trotse aanwezigheid van de queer gemeenschap in het heden en hun voortgang in de toekomst. Het Homomonument benadrukt de rol van symbolen in sociale en culturele strijd en onderstreept het belang van representatie voor gemarginaliseerde groepen.

_______
Eva Peterson is masterstudent Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, waar ze zich specialiseert in moderne en hedendaagse kunst. Met haar schrijven richt ze zich vooral op queer geschiedenis en de rol van kunst in activisme en herinnering.

_______
Dit ingekorte artikel maakt deel uit van een reeks studentenpapers geschreven voor het vak Graphic Design as a Mediator in Public Space; gegeven door fellows van het Wim Crouwel Instituut Richard Niessen en Kylièn Bergh.

^[1] Sebastian Tremblay, A Badge of Injury : The Pink Triangle as Global Symbol of Memory, vol. 2, 2 vols., Transnational Queer Histories (Oldenbourg: De Gruyter, 2024).

^[2] Sarah Schulman, ‘the world with the pink triangle’, in The men with the pink triangle : the true, life-and-death story of homosexuals in the Nazi death camps (Chicago: Haymarket Books, 2023).

^[3] Sarah Schulman, ‘the world with the pink triangle’, in The men with the pink triangle : the true, life-and-death story of homosexuals in the Nazi death camps (Chicago: Haymarket Books, 2023). Blz. 3

^[4] Liz McQuiston, Protest! : a history of social and political protest graphics (Princeton: Princeton University Press, 2019). Blz. 164

^[5] Goethe Institut en Schwules Museum, ‘German as Queer Folk’, Queer Exhibition (blog), 2019.

^[6] Sebastian Tremblay, A Badge of Injury : The Pink Triangle as Global Symbol of Memory, vol. 2, 2 vols., Transnational Queer Histories (Oldenbourg: De Gruyter, 2024). Blz 182.

^[7] Ivy Helman, ‘On Snakes’, Feminism and Religion, 11 februari 2018.

^[8] Rob Walker, ‘the Shifting Symbolism of the Gadsden Flag’, The New Yorker, oktober 2016.

^[9] Andrew Weiner, ‘Disposable Media, Expendable Populations - ACT UP New York: Activism, Art, and the AIDS Crisis, 1987-1993’, Journal of Visual Culture 11, nr. 1 (april 2012): 103-9.

^[10] Sebastian Tremblay, A Badge of Injury : The Pink Triangle as Global Symbol of Memory, vol. 2, 2 vols., Transnational Queer Histories (Oldenbourg: De Gruyter, 2024). Blz 182.

^[11] Liz McQuiston, Protest! : a history of social and political protest graphics (Princeton: Princeton University Press, 2019). Blz. 171

^[12] Benno Premsela, Stukken betreffende het voorzitterschap van de jury stichting homomonument, 1979-1987, Stadsarchief Amsterdam, Amsterdam

^[13] RFSL Stockholm, UWSP, Main-Tenant “Internationale Belangstelling”, 18 mei 1983, in Stukken betreffende het voorzitterschap van de jury stichting homomonument, Stadsarchief Amsterdam, Amsterdam

^[14] Ibed.

^[15] Kabinet van de Burgemeester, Stukken betreffende de realisatie en de onthulling van het homomonument, 1986-1987, Stadsarchief Amsterdam, Amsterdam

^[16] Heineken (N.V.), “afwijzing subsidie aanvraag”, 21 februari 1985, in Stukken betreffende het voorzitterschap van de jury stichting homomonument, Stadsarchief Amsterdam, Amsterdam

^[17] Judith Cahen, Rini Dippel, Marijke van Laar, Benno Premsela, Hein Verkerk, “bijlage 5, het rapport van de jury”, in Stukken betreffende het voorzitterschap van de jury stichting homomonument, Stadsarchief Amsterdam, Amsterdam

^[18] Ruurd Kok, Denken over herdenken : een nieuwe kijk op oorlogsmonumenten (Hilversum: Verloren, 2021).

^[19] Benno Premsela, Stukken betreffende het voorzitterschap van de jury stichting homomonument, 1979-1987, Stadsarchief Amsterdam, Amsterdam

^[20] R.A. Bank, “Schrijvende Lezers, Homomonument 2”, 14 december 1982, in Stukken betreffende het voorzitterschap van de jury stichting homomonument, Stadsarchief Amsterdam, Amsterdam

^[21] Sebastian Tremblay, A Badge of Injury : The Pink Triangle as Global Symbol of Memory, vol. 2, 2 vols., Transnational Queer Histories (Oldenbourg: De Gruyter, 2024).

^[22] Kabinet van de Burgemeester, Stukken betreffende de realisatie en de onthulling van het homomonument, 1986-1987, Stadsarchief Amsterdam, Amsterdam

^[23] Kristine Hoover, ‘The Pink Triangle as an Interruptive Symbol’, Journal of Hate Studies 15, nr. 1 (2018): 63-81. Blz 72.

^[24] ‘Stichting Homomonument’, homomonument (blog), z.d., https://www.homomonument.nl/nl.